بن (به انگلیسی: stem) بخشی از فعل است که معنای آن را در بر دارد و عنصرهای صرف فعل از جمله، پایانههای صرفی به آن افزوده میشوند. زبان فارسی امروزین دارای سه بن است: بن گذشته، بن حال و بن سببی. به صرف فعل «بردن» در زمانهای گذشتهی مطلق، گذشتهی پایا، حال مطلق و حال پایا توجه کنید. بن گذشتهی این فعل «برد» و بن حال آن «بر» است.
گذشتهی مطلق | گذشتهی پایا | حال مطلق | حال پایا |
---|---|---|---|
بردم | میبردم | برم | میبرم |
بردی | میبردی | بری | میبری |
برد | میبرد | برد | میبرد |
بردیم | میبردیم | بریم | میبریم |
بردید | میبردید | برید | میبرید |
بردند | میبردند | برند | میبرند |
تا جایی که به فارسی امروزین مربوط میگردد، بن کوچکترین یکای فعل است و به یکای کوچکتری تجزیهپذیر نیست اما در فارسی باستان، بن از یکای کوچکتری به نام «ریشه» ساخته میشود. برای نمونه، فعلهای «آوردن» و «بردن» دارای بنهای زیر هستند.
بن گذشته | بن حال | ||
---|---|---|---|
فارسی باستان | فارسی نو | فارسی باستان | فارسی نو |
â-bərə-ta | âvord (آورد) | â-bar-a | âvar (آور) |
bərə-ta | bord (برد) | bar-a | bar (بر) |
در فارسی باستان، ریشه سه ریخت دارد: ضعیف، افزوده و بالانده. هر دو فعل «آوردن» و «بردن» از ریشهی bar به دست آمدهاند. bar ریخت افزوده و bərə که به صورت bṛ نیز نوشته میشود، ریخت ضعیف ریشه است. فعل «آوردن» از افزودن پیشوند â به فعل «بردن» ساخته شده اما این ارتباط در فارسی نو ناپیداست و بدون آگاهی از فارسی باستان نمیتوان به همریشگی این دو فعل پی برد. همچونین، روشن میشود که تلفظ درست فعل «آوردن»، همان âvordan است که در گفتار عامیانه رایج است و نه âvardan که در گفتار رسمی به کار میرود.