الگوی دگرگونی واکه‌های فارسی نو

واکه‌های فارسی میانه (فارسی پهلوی) بدون تغییر به فارسی نو (فارسی دری) رسیدند اما با گذشت بیش از هزار سال از عمر فارسی دری، واکه‌های اولیه دگرگون گشته‌اند. جدول زیر، الگوی دگرگونی واکه‌ها را از فارسی میانه به فارسی معیار (فارسی رسمی امروز ایران) نشان می‌دهد. برای نوشتن واکه‌های بلند، به جای حرکت ماکرون از حرکت سیرکون‌فلکس استفاده می‌گردد. برای نمونه، «â» به جای «ā» و «û» به جای «ū».

از جدول بالا مشخص است که:

• هشت واکه‌ی فارسی میانه (و فارسی نو آغازین)،‌ در فارسی معیار امروزین به شش واکه کاهش یافته‌است.
• واکه‌ی کوتاه i، واکه‌ی بلند ô و واکه‌ی کوتاه u در فارسی معیار از میان رفته‌اند.
• واکه‌ی کوتاه e و واکه‌ی کوتاه o در فارسی میانه (و فارسی نو آغازین) سابقه ندارند و مشخصه‌ی فارسی امروزین ایران هستند.

دگرگونی واکه‌ی بلند ê

واکه‌ی بلند ê به واکه‌ی بلند î دگرگون گشته‌است. واکه‌ی ê هنوز در بسیاری از گویشهای محلی ایران و همچونین، فارسی رسمی افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در بیت معروف از مولانا «کار پاکان را قیاس از خود مگیر — گرچه ماند در نبشتن شیر و شیر»، شیر درنده šêr و شیر آشامیدنی šîr تلفظ می‌گشته‌است اما در فارسی رسمی امروز ایران، هر دو šîr تلفظ می‌گردند. در اصطلاح قدیم، به حرف «ی» هنگامی که صدای ê را می‌رساند «یای مجهول» و هنگامی که صدای î را می‌رساند «یای معلوم» می‌گویند.

دگرگونی واکه‌ی کوتاه i

واکه‌ی کوتاه i به واکه‌ی کوتاه e دگرگون گشته‌است. از آنجا که واکه‌ی کوتاه i دیگر در فارسی امروزین وجود ندارد، به هنگام نوشتن فارسی به الفبای لاتین، واکه‌ی بلند î را به صورت i می‌نویسند. برای نمونه، «دیر» در اصل، باید به صورت dîr نوشته شود، نه dir.

دگرگونی واکه‌ی بلند ô

واکه‌ی بلند ô به واکه‌ی بلند û دگرگون گشته‌است. در اصطلاح قدیم، به حرف «و» هنگامی که صدای ô را نشان می‌دهد «واو مجهول» و هنگامی که صدای û را می‌رساند «واو معلوم» می‌گویند.

دگرگونی واکه‌ی کوتاه u

واکه‌ی کوتاه u به واکه‌ی کوتاه o دگرگون گشته‌است. از آنجا که واکه‌ی کوتاه u دیگر در فارسی امروزین وجود ندارد، به هنگام نوشتن فارسی به الفبای لاتین، واکه‌ی بلند û را به صورت u می‌نویسند. برای نمونه، «دور» در اصل، باید به صورت dûr نوشته شود، نه dur.