ماده (به انگلیسی: participle) از مشتقهای فعل است و می‌تواند نقش صفت، قید و یا اسم را بازی کند. برخی از ماده‌ها در ساخت زمان نیز به کار می‌روند. دستورنویسان، شاید به پی‌روی از زبان عربی، تنها دو ماده برای زبان فارسی بر شمرده‌اند. در این بخش، نشان داده می‌شود که فارسی ماده‌های بیشتری دارد. همچونین، شیوه‌ای برای نامگذاری‌شان پیشنهاد می‌گردد.
دسته‌بندی ماده‌ها
به باور نگارنده، فعل در زبان فارسی دارای شش ماده است که آنها را بر پایه‌ی باب‌شان، در دو دسته‌ی «معلوم» و «مجهول» و بر پایه‌ی زمان‌شان، در سه دسته‌ی «گذشته»، «حال» و «آینده» می‌توان جای داد. جدول زیر، ماده‌های فعل «شکستن» را نشان می‌دهد.
| گذشته | حال | آینده | |
|---|---|---|---|
| معلوم | شکسته | شکننده | شکستنی |
| مجهول | شکسته‌شده | شکسته‌شونده | شکسته‌شدنی |
بنا بر این، ماده‌های فعل «شکستن» به شیوه‌ی زیر نامگذاری می‌گردند:
| ماده | نام |
|---|---|
| شکسته | ماده‌ی گذشته‌ی معلوم |
| شکسته‌شده | ماده‌ی گذشته‌ی مجهول |
| شکننده | ماده‌ی حال معلوم |
| شکسته‌شونده | ماده‌ی حال مجهول |
| شکستنی | ماده‌ی آینده‌ی معلوم |
| شکسته‌شدنی | ماده‌ی آینده‌ی مجهول |
بررسی نامگذاری رایج
در نظر گرفتن شش ماده برای فعل، پیشینه‌ای در دستور زبان فارسی ندارد. دستورنویسان تنها دو سازه‌ی «شکسته» و «شکننده» را ماده می‌دانند و آنها را «صفت مفعولی» و «صفت فاعلی» و یا «اسم مفعول» و «اسم فاعل» می‌نامند. «ماده‌ی گذشته‌ی معلوم» معمولا «اسم مفعول» یا «صفت فاعلی گذشته» نامیده می‌شود اما هیچکدام نام مناسبی نیستند. فعل «آمدن» را در نظر بگیریم. این فعل ناگذراست و مفعول نمی‌گیرد. بنا بر این، نمی‌توان «آمده» را «مفعول» نامید. افزون بر این، «آمده» از رسته‌ی دستوری «اسم» نیست. پس، نام «اسم مفعول» به طور کامل مردود است. حال، فعل «خوردن» را در نظر بگیریم. این فعل گذراست و مفعول می‌گیرد. بنا بر این، «خورده» را نمی‌توان صفت «فاعلی» گذشته نامید. با توجه به این که «خورده» و «آمده» از مشتقهایی «فعل» هستند و می‌توانند هم نقش «اسم»، هم نقش «صفت» را بگیرند، نمی‌توان تنها یکی از این دو را در نام آنها به کار برد. این مشتقهای فعلی نیاز به نامی دارند که ویژه‌ی خودشان باشد. پیشنهاد نگارنده، اصطلاح «ماده» است. اصطلاحهای رایج که همگی از دستور زبان عربی اقتباس گشته‌اند، شاید برای آن زبان مناسب باشند اما همان گونه که نشان داده شد، برای زبان فارسی نه کارایی دارند، نه بسندگی (با دو اصطلاح، نمی‌توان شش ماده را نامگذاری کرد).
کوتاه‌نویسی نام ماده‌ها
از آنجا که باب پیشفرض فعل، باب «معلوم» است، می‌توان آن را از نام کامل بر داشت:
- «ماده‌ی گذشته» به جای «ماده‌ی گذشته‌ی معلوم»
- «ماده‌ی حال» به جای «ماده‌ی حال معلوم»
- «ماده‌ی آینده» به جای «ماده‌ی آینده‌ی معلوم»