تلفظ فعلهای فارسی از دید زبان‌شناختی

برخی از فعلهای زبان فارسی چند خوانش دارند. برای نمونه، فعل «نمودن» هم با پیش (o)، هم با زیر (e) و هم با زبر (a) تلفظ می‌گردد. برای ابهام‌زدایی، می‌توان به آثار ادبی کهن مراجعه و با بهره‌گیری از عروض و هم‌سنجی قافیه‌ها، خوانش اصیل را به دست آورد اما خوانشی که بدین شیوه به دست می‌آید، گاه منطبق با تاریخچه‌ی دگرگونی آواهای زبان فارسی نیست. روش پیشنهادی نگارنده، بهره‌گیری از دانش زبان‌شناسی و توجه به پیشینه‌ی فعل است. بسیاری از فعلهایی که در فارسی امروز، «ساده» به شمار آورده می‌شوند، در فارسی باستان با افزودن پیش‌وند به ریشه ساخته گشته و «مرکب» هستند. با در نظر گرفتن ساختار فعلی فارسی باستان و الگوهای دگرگونی آواها از فارسی باستان به میانه و سپس فارسی نو، می‌توان تلفظ فعلها را از نظر علمی معین کرد. برای نمونه، می‌توان نشان داد که «nemûdan» تنها خوانش درست برای فعل «نمودن» است.

الگوی دگرگونی واکه‌ها

جدول زیر واکه‌های فارسی میانه و برابر آنها را در فارسی معیار امروزین نشان می‌دهد. برای آگاهی بیشتر این نوشتار را ببینید: الگوی دگرگونی واکه‌های فارسی نو.

فعلهای برساخته از پیش‌وند ni

واکه‌ی کوتاه «i» در فارسی معیار به «e» دگرگون گشته‌است. بنا بر این، پیش‌وند «ni» فارسی باستان، در فارسی معیار «ne» تلفظ می‌گردد. برخی از فعلهایی که از این قاعده پی‌روی می‌کنند:

فعلهایی که چند خوانش رایج دارند اما از دید زبان‌شناختی، خوانش «ne» درست است:

این خوانش شامل همه‌ی واژه‌های مشتق‌شده از بنها و ماده‌های فعل نیز می‌گردد. برای نمونه:

فعل «آوردن»

فعل «آوردن» از افزودن پیش‌وند â به فعل «بردن» ساخته شده‌است. در فارسی گفتاری، «آوردن» به درستی âvordan تلفظ می‌شود اما در تلفظ کتابی âvardan شنیده می‌شود که درست مانند آن است «بردن» را bardan بخوانیم.

چند نمونه از مشتقهای این فعل:

دگرگونی خوشه‌ی همخوان

هنگامی که واژه‌ای با واکه و سپس دو همخوان آغاز می‌گردد، آن واژه می‌تواند شکل دیگری نیز پیدا کند. بدین ترتیب که واکه‌ی آغازین حذف، پیوند میان دو همخوان، شکسته و واکه‌ای میانجی، میان دو همخوان قرار می‌گیرد.

• اگر واکه‌ی پس از دو همخوان â باشد، آنگاه واکه‌ی میانجی a است.
• اگر واکه‌ی پس از دو همخوان o باشد، آنگاه واکه‌ی میانجی e است.
• اگر واکه‌ی پس از دو همخوان û باشد، آنگاه واکه‌ی میانجی o است.

چند نمونه:

با بهره‌گیری از الگوی دگرگونی خوشه‌ی همخوان، می‌توان خوانش درست آن دسته از فعلها را که تا فارسی میانه خوشه‌ای بودند به دست آورد.

چند نمونه از مشتقهای فعلهای بالا:

هنگام خوانش فعلها، انتخاب واکه به قیاس از بن دیگر بسیار رایج است. برای نمونه، از آنجا که بن گذشته‌ و به تبع آن، مصدر فعل «شکفتن» با واکه‌ی e تلفظ می‌گردد (šekoft)، برخی از فارسی‌زبانان بن حال آن را نیز به جای šokûf به صورت šekûf تلفظ می‌کنند. در نتیجه، «شکوفا» را šekûfâ و «شکوفه» را šekûfe می‌خوانند که نادرست است. به عنوان نمونه‌ای دیگر، واژه‌ی «ترانه‌سرا» را به قیاس از واکه‌ی o در فعل «سرودن» (sorûdan)، به صورت tarânesorâ تلفظ می‌کنند در حالی که بن حال این فعل sarâ خوانده می‌شود.