وجه یا سویه‌ی دستوری فعل (grammatical mood)، نشان‌دهنده‌ی روی‌کرد و نگرش گوینده نسبت به فعل است. این که فعل بر پایه‌ی رخدادهای واقعی است یا رخدادهای ذهنی‌ای چون پنداشت، فرمایش، شرط و آرزو. سازه‌های «می‌روی»، «برو» و «بروی» هرکدام بیانگر سویه‌ی متفاوتی از چگونگی رخداد کنش «رفتن»اند. سازه‌ی «می‌روی» روی‌کردی توصیفی دارد و در جریان بودن کنش رفتن را گزارش می‌کند. سازه‌ی «برو» روی‌کرد فرمایشی دارد و در پایان، سازه‌ی «بروی» بر بنیان شرط و فرض و دیگر امور ذهنی و ناواقعی است. زبان فارسی دارای سویه‌ی‌های دستوری زیر است:
- سویه‌ی گزارشی
- سویه‌ی التزامی
- سویه‌ی فرمایشی
- سویه‌ی خواستاری
- سویه‌ی شرطی
سویه‌ی گزارشی
سویه‌ی گزارشی (indicative mood)، سویه‌ی پیش‌فرض فعل است و برای توصیف و گزارش رخدادهای حقیقی به کار می‌رود. این سویه با رخدادهای ذهنی‌ای چون پنداشت و گمان سر و کار ندارد.
| گذشته‌ی گزارشی | پسرتان دیروز به مدرسه نیامد |
|---|---|
| حال گزارشی | ماه به دور زمین می‌گردد |
| آینده‌ی گزارشی | آسمان تهران فردا ابری است/خواهد بود |
سویه‌ی التزامی
سویه‌ی التزامی (subjunctive mood) در برابر سویه‌ی گزارشی‌ست و هنگامی به کار می‌رود که با برداشتها و رخدادهای ذهنی سر و کار داریم. این سویه برای توصیف و گزارش رخدادهای جهان واقع به کار نمی‌رود.
| سویه‌ی گزارشی | سویه‌ی التزامی |
|---|---|
| امروز باران می‌آید | فکر می‌کنم امروز باران بیاید |
| حسن به بانک رفته‌است | حسن باید به بانک رفته باشد |
| هر روز کمی پیاده‌روی می‌کنم | از فردا می‌خواهم هر روز کمی پیاده‌روی بکنم |
سویه‌ی فرمایشی
سویه‌ی فرمایشی (imperative mood) برای بیان فرمان، درخواست، پند، هشدار و مانند آن به کار می‌رود. برای ترجمه‌ی «imperative» واژه‌ی «امری» رایج است اما این اصطلاح دقیقی نیست. در دستور سنتی، به ریخت مثبت سویه‌ی فرمایشی «امر» و به ریخت منفی آن، «نهی» می‌گویند. سازه‌های «بخور، برو، بیا» نمونه‌هایی از امر و سازه‌های «مخور، مرو، میا» و «نخور، نرو، نیا» نمونه‌هایی از نهی‌اند. ریختهای «امر» و «نهی» بر روی هم سویه‌ی فرمایشی را می‌سازند. بنا بر این، نمی‌توان هر دو ریخت را «امری» نام نهاد.
سویه‌ی خواستاری
سویه‌ی خواستاری (optative mood) برای بیان خواسته، آرزو، دعا و نفرین به کار می‌رود. برای این سویه، نامهای دیگری رایج است: «سویه‌ی تمنایی»، «سویه‌ی آرزویی» و «سویه‌ی دعایی». این سویه را نمی‌توان «دعایی» یا «آرزویی» نامید زیرا تنها برای بیان «دعا» یا «آرزو» به کار نمی‌رود. واژه‌ی عربی «تمنا» نیز، در زبان امروز بار معنایی متفاوتی یافته. پیشنهاد نگارنده «سویه‌ی خواستاری» است زیرا این سویه برای بیان خواسته‌ی دل (آرزو، امید) یا خواسته از خداوند (دعا و نفرین) است.
سویه‌ی خواستاری در فارسی نوین کاربرد چندانی ندارد و به جای آن، سویه‌ی التزامی به کار برده می‌شود. در «مبارک باد» و «دست مریزاد» فعلهای «بودن» و «ریختن» در سویه‌ی خواستاری صرف گشته‌اند.
سویه‌ی شرطی
سویه‌ی شرطی (conditional mood) برای بیان شرط و فرض به کار می‌رود. در ضرب‌المثل «کل اگر طبیب بودی، سر خود دوا نمودی»، فعلهای «بودن» و «نمودن» در سویه‌ی شرطی صرف گشته‌اند. سویه‌ی شرطی در فارسی امروز به کار نمی‌رود و جای خود را به سویه‌ی‌های التزامی و گزارشی داده.